Page 31 -

โครงการหนังสืออิเล็กทรอนิกส์ด้านการเกษตร เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว
คุณภาพดินเพื่อการเกษตร

3. ก�รแลกเปลี่ยนสส�รระหว่�งดินและพืช
สิ่งที่พืชได้รับจ�กดิน คือ อ�ก�ศ นำ้� ธ�ตุอ�ห�ร และส�รอื่นๆ (ส�รเร่งก�รเติบโตและส�รพิษ)

ส่วนสิ่งที่ดินได้รับจ�กพืช คือ 1) ส�รที่ร�กขับออกม� ซึ่งเรียกว่�ของเหลวขับจ�กร�กพืชหรือเอ็กซูเดต
ประกอบด้วยส�รอินทรีย์ชนิดต่�งๆ ที่เป็นอ�ห�รของจุลินทรีย์ดิน และช่วยละล�ยธ�ตุอ�ห�รในดิน และ

2) เศษพืชที่ร่วงหล่น ชิ้นส่วนของร�กที่เน่�เปื่อย เป็นแหล่งค�ร์บอนและพลังง�นของจุลินทรีย์ ส่วนของ
ดินที่ร�กมีคว�มสัมพันธ์กับดินอย่�งใกล้ชิดคือไรโซสเฟียร์ (rhizosphere) (Dessaux et al., 2009;
Doran and Linn, 1994; Fageria and Stone, 2006; Wright and Millner, 1994)

3.1 ไรโซสเฟียร์
Rhizosphere ม�จ�กคำ� 2 คำ� คือ rhizoid แปลว่�คล้�ยร�ก และ sphere แปลว่�รูปทรงกลม

คำ� sphere อ�จสื่อคว�มหม�ยถึงรูปทรงบ�งส่วนของร�ก เพร�ะเมื่อพิจ�รณ�รูปทรงของร�กส่วนปล�ย
ท�งเรข�คณิต จะเห็นเป็นทรงกระบอกปล�ยมน แต่ไรโซสเฟียร์มิใช่คำ�ที่ใช้เพื่ออธิบ�ยว่�ร�กมีลักษณะ
เป็นทรงกระบอกปล�ยมน แต่ไรโซสเฟียร์ คือ ดินที่อยู่ติดกับผิวร�กและล้อมรอบร�ก

ไรโซสเฟียร์ หม�ยถึงดินที่เก�ะอยู่ต�มบริเวณรอบร�กพืชหลังจ�กเขย่�ดินที่เก�ะอยู่หลวมๆ
ออกไปแล้ว ดินรอบร�กอีกแบบหนึ่งเรียกว่�ไรโซชีต (rhizosheath) เป็นชั้นของดินที่ถูกเชื่อมกันและเก�ะ

กับร�กพืชเป็นท่อ อนุภ�คดินภ�ยในท่อยึดเก�ะกันด้วยส�รคล้�ยเมือกที่ร�กพืชหลั่งออกม� พบไรโซชีตที่
ร�กของหญ้�ทะเลทร�ย เนื่องจ�กร�กพืชประเภทนี้ส�ม�รถปรับสภ�พของดินรอบร�กให้มีสมบัติเหม�ะ
สำ�หรับก�รดูดซับคว�มชื้น

ดินส่วนที่เรียกว่�ไรโซสเฟียร์ มีสิ่งสำ�คัญ 3 ประก�ร คือ (1) ส�รอินทรีย์เหลวซึ่งร�กขับออก
ม� ซึ่งเรียกว่�ของเหลวขับจ�กร�กพืชหรือเอ็กซูเดต (2) ส�รอินทรีย์ที่ม�จ�กก�รลอกหรือหลุดออกของ

อวัยวะพืช และ (3) ชุมชีพของจุลินทรีย์
ไรโซสเฟียร์มีขอบเขตของดินจ�กผิวร�กประม�ณ 5 มม. เป็นส่วนของดินที่ได้รับอิทธิพลโดยตรง
จ�กร�ก และมีอิทธิพลโดยตรงต่อร�กเช่นเดียวกัน ขน�ดของไรโซสเฟียร์ขึ้นกับขน�ดของร�กและระบบ

ร�ก พืชที่มีระบบร�กฝอยจะมีพื้นที่ผิวม�กกว่�ระบบร�กแก้ว (ภ�พที่ 1.7 และ 1.8) ไรโซสเฟียร์แนบชิด
กับร�กและเป็นที่อยู่อ�ศัยของจุลินทรีย์ มีก�รพึ่งพ�อ�ศัยระหว่�งร�กพืชกับจุลินทรีย์ บริเวณพื้นผิวร�ก

พืชที่สัมผัสกับดินและจุลินทรีย์เรียกว่�ไรโซแพลน (rhizoplane)
สำ�หรับดินส่วนที่ถัดจ�กไรโซสเฟียร์ออกไป ก็มีคว�มเชื่อมโยงกับไรโซสเฟียร์ในด้�นก�รเคลื่อน
ย้�ยของอ�ก�ศ นำ้� ธ�ตุอ�ห�ร และส�รอื่นๆ ในลักษณะสมดุล พืชจึงมีโอก�สใช้ประโยชน์จ�กมวลดินใน

เขตร�ก และอ�ณ�บริเวณของชั้นดินส่วนที่ระบบร�กแผ่ไปถึง แต่มีก�รเคลื่อนย้�ยไปม�โดยก�รแพร่หรือ
ก�รเคลื่อนที่ของมวลโดยมีนำ้�เป็นตัวกล�ง

3.2 เอ็กซูเดตจ�กร�ก
เอ็กซูเดตจ�กร�ก คือ ของเหลวที่ร�กพืชขับออกม� ก�รขับของเหลวดังกล่�วถือว่�เป็นกิจกรรม
สำ�คัญอย่�งหนึ่งของร�ก ที่ช่วยสร้�งสัมพันธภ�พอย่�งแน่นแฟ้นกับจุลินทรีย์ดิน ส�รอินทรีย์ที่เป็น

สมาคมดินและปุ๋ยแห่งประเทศไทย 27