Page 186 -

โครงการหนังสืออิเล็กทรอนิกส์ด้านการเกษตร เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

7

ผลและเมล็ดข้าว

ผลและเมล็ดประกอบด้วย 3 ส่วน คือ ส่วนหุ้มผล ภัพภะ และ เอนโดสเปิร์ม
7.1 ส่วนหุ้มผล
เมล็ดข้าวคือผล ข้าวมีผลแห้งติดเมล็ดหรือผลแบบธัญพืช (caryopsis) ถูกหุ้มด้วยเปลือกข้าว

(hull) ซึ่งประกอบด้วยกาบบนและกาบล่าง ถัดมาเป็นเยื่อหุ้มผลหรือชั้นผนังผล (pericarp layers) เชื่อม
กับเปลือกหุ้มเมล็ด (seed coat)และเปลือกเมล็ดชั้นใน (tegmen layer) รวมเรียกว่าเปลือกข้าวกล้อง

(brown rice-coat) ทั้งผลและเปลือกข้าว รวมเรียกว่าข้าวเปลือก (rice grain หรือ hulled grain)
ดังภาพที่ 5.17
ผิวนอกของเปลือกข้าวมีลักษณะเป็นปุ่ม (tubercle) ซึ่งมี 2 ยอดและมีขน 2 แบบ คือ ขน

ขนาดใหญ่ (macrohair) มีหนึ่งเซลล์และขนขนาดเล็ก (microhair) ประกอบด้วยสองเซลล์ ลักษณะ
ผิวนอกของเปลือกข้าว เช่น ลักษณะของผิวกาบล่าง รอยย่นบนกาบล่าง รูปร่างและลักษณะของปุ่ม

บนกาบล่าง รูปร่างของปากใบบนกาบล่างและรูปร่างของเอ็มบริโอ (embryo) สามารถใช้ในการระบุข้าว
ในสกุล Oryza ได้จ�านวน 16 ชนิด (Terrell et al., 2001)
ถัดจากผนังผล (pericarp) เข้าไป คือ ชั้นแอลิวโรน (aleurone layers) เป็นชั้นของเซลล์ที่

อยู่นอกสุดของเอนโดสเปิร์ม ชั้นแอลิวโรนมีความส�าคัญด้านการงอกของเมล็ดข้าว เนื่องจากโปรตีนพวก
โกลบูลิน (globulins) และเพ็บโตน (peptone) เป็นที่สังเคราะห์เอนไซม์และฮอร์โมนซึ่งจ�าเป็นส�าหรับ

กระบวนการงอก
7.2 คัพภะ
เมื่อแกะเปลือกข้าวออกจะพบเยื่อหุ้มผลหรือผนังผล ถัดไปเป็นเยื่อหุ้มเมล็ด (aril) ซึ่งมีสีน�้าตาล

เรียกเมล็ดที่มีเยื่อหุ้มสีน�้าตาลนี้ว่าเมล็ดข้าวกล้อง (brown rice grain) หากขัดสีเอาเยื่อหุ้มสีน�้าตาลนี้ออก
ไปจะได้เมล็ดข้าวสาร (kernel) ส่วนหัวของเมล็ดมีสีขาวขุ่น คือ คัพภะ (embryo) หรือจมูกข้าวซึ่งอยู่

ด้านกาบล่าง ส่วนที่เหลือ คือ เอนโดสเปิร์ม (endosperm) (ภาพที่ 5.17)
คัพภะอยู่บนแกนกลางย่อย (rachilla) ประกอบด้วยส่วนหลักต่างๆ รวมเรียกว่าแกนคัพภะ
หรือแกนเอ็มบริโอ (embryonic axis) ซึ่งแบ่งเป็น 2 ส่วนเพราะท�าหน้าที่ต่างกัน คือ ตอนบนพัฒนาไป

เป็นส่วนเหนือดินและส่วนล่างพัฒนาไปเป็นราก
ตอนบนที่พัฒนาไปเป็นส่วนเหนือดิน ประกอบด้วย (1) ใบเลี้ยงธัญพืช (scutellum) (2) กลุ่ม

เซลล์ชั้นในซึ่งเป็นใบเลี้ยงที่ไม่มีการพัฒนา (epiblast) แต่เป็นท่อส่งน�้าส่งอาหารมาเลี้ยงคัพภะ (3) เนื้อเยื่อ
หุ้มยอดแรกเกิด และ (4) ยอดแรกเกิดหรือพลูมูล (plumule)

182 สัณฐานวิทยาของข้าว ดิน ธาตุอาหารและปุ๋ยข้าว